Жалғаулар түрлері (Виды окончаний)

Қазақ тілінің жалғаулар түрлері (Виды окончаний)

1. Септік (Падежные)
2. Көптік (Множественного числа)
3. Тәуелдiк (Притяжательные)
4. Жіктік (Личные)

Септік жалғау

Септік жалғау арқылы есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шылау сөздермен де, есімдер өзді-өздері де жалғасып әр алуан қарым-қатынасқа түседі.

Падежные окончания — окончания в казахском языке, которые являются следствием склонения существительных.

Пример разбора по падежам:

• А.с. (не?) ит. Ит - ең жақсы дос!
• І.с. (ненің?) иттің. Иттің ойыншығы еденде жатты.
• Б.с. (неге?) итке. Мен итке сүтті бердім.
• Т.с. (нені?) итті. Алексей көршілестік итті жақсы көреді.
• Ж.с. (неде?) итте. Итте әдемі бір шүйке жіп бар.
• Ш.с. (неден?) иттен. Мысық ашуын иттен алады.
• К.с. (немен?) итпен. Ол итпен ойнайды.

• А.с. (несі?) Отаны. Оның Отаны - Қазақстан.
• І.с. (несінің?) Отанының. Отанының табиғаты тамаша болған.
• Б.с. (несіне?) Отанына. Ол өз Отанына ұзақ қызмет етеді.
• Т.с. (несін?) Отанын. Борат Отанын жақсы көреді.
• Ж.с. (несінде?) Отанында. Отанында жақсы адамдар тұрады.
• Ш.с. (несінен?) Отанынан. Өткен жылда Арман Отанынан кетеді.
• К.с. (несімен?) Отанымен. Ол Отанымен мақтанады.

Көптік жалғау

Көптік жалғау — жалғанған сезіне көптік мағына беретін қосымша.

Множественное число — грамматическое число, используемое при обозначении нескольких предметов, объединённых по какому-либо признаку (однородных предметов).

Мысалы (Например):

• қағаздар – бумаги
• емтихандар – экзамены
• кiлемдер – ковры
• жолдастар – товарищи
• мектептер – школы
• таулар – горы
• үйлер – дома

Внимание! Окончания множественного числа не добавляются:

1. Если существительному предшествует числительное
   (екi кiтап – две книги, он төрт күн – четырнадцать дней);
2. Если используются слова: көп – много, аз – мало, бiраз, бiршама – немного, бiрталай – большое количество, бiрнеше – несколько и т.д.
   (аз қалам – мало ручек, көп адам – много человек);
3. Если предметы неисчисляемые
   (май – масло, нан – хлеб, бақыт – счастье);
4. Если в данный момент речь идёт только как о виде:
   а) племени, рода, национальности: (орыс – русские, қазақ – казахи);
   б) зверей, насекомых, растений: (түлкi – лисицы, көбелек – бабочки, шөп – травы);
   в) частей тела: (құлақ – уши, саусақ – пальцы);
   Но в другом контексте к этим же словам могут добавляться окончания множественного числа (қазақтар – казахи, шөптер – травы, саусақтар – пальцы).

Тәуелдік жалғау

Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді.

В казахском языке притяжательная форма существительных показывает принадлежность предмета.

Мысал (Пример):

Жіктік жалғау

Личные окончания I типа – это основные окончания, которые могут присоединятся к существительным, глаголам, прилагательным и числительным. Эти окончания используются при образовании большинства времен глагола.

Личные окончания II типа – это окончания, которые используются для образования прошедшего времени глагола и условного наклонения. Их ещё называют усечёнными личными окончаниями.

Таблица окончаний I типа:

Мысалы (Например):

• Мен дәрігермін. – Я врач.
• Мен он тоғыздамын. – Мне 19 лет.
• Біз жақсымыз. – Мы хорошие.
• Біз дәрігер емеспіз. – Мы не врачи.

Таблица окончаний II типа:

Мысалы (Например):

• Мен жаздым. – Я писал.
• Бiз сабақ оқыдық. – Мы урок учили.
• Сен диванда отырдың. – Ты на диване сидел.
• Сендер жаптыңдар. – Вы закрыли.